Woda gruntowa to stabilne źródło zaopatrzenia w wodę pitną dla mieszkańców Polski. W wielu rejonach kraju to podstawowy element infrastruktury wodociągowej. Jednak realia ostatnich lat wymagają ponownej oceny tego zasobu. W niektórych częściach kraju już teraz obserwujemy obniżenie poziomu wód podziemnych. Nawożenie pól, niekontrolowane składowanie odpadów i nieracjonalna gospodarka wodna na skalę przemysłową wywierają długofalowy wpływ na jakość i dostępność warstw wodonośnych.

Podstawowe informacje o wodach gruntowych w Polsce

Wody gruntowe powstają w wyniku przenikania opadów atmosferycznych i wód powierzchniowych do gleby i skał. Kiedy woda spada przez warstwy przepuszczalne (piaski, żwiry), dociera w końcu do strefy nasycenia. Ten obszar to rezerwuar i czerpiemy z niego wodę przy użyciu studni lub ujęć wierconych (głębinowych). W Polsce mamy kilka ważnych warstw wodonośnych, Różnią się głębokością zalegania i jakością wody. W warstwach czwartorzędowych (plejstoceńskich) występują zazwyczaj w piaskach i żwirach polodowcowych, stosunkowo płytko pod powierzchnią – od kilku do kilkudziesięciu metrów. Woda zalegająca głębie jest często lepszej jakości, choć najwcześniej mocniej zmineralizowana.

Według szacunków Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie spora część wody pitnej w naszym kraju (nawet do 70–80%) pochodzi właśnie z ujęć podziemnych. To stawia warstwy wodonośne w centrum uwagi: ich dostępność i czystość decydują o bezpieczeństwie większości mieszkańców. Teoretycznie wody gruntowe są lepiej chronione przed zanieczyszczeniami niż wody powierzchniowe. W praktyce rozwój przemysłu, intensyfikacja rolnictwa i niekontrolowany rozwój przestrzenny ułatwiają przenikanie azotanów pestycydów i metali ciężkich. Jeśli doprowadzimy do degradacji jakości wód gruntowych, skutki będą dotkliwe dla ludzi i środowiska.

Polska, ze względu na uwarunkowania geologiczne i historyczne zlodowacenia, ma bardzo zróżnicowaną budowę podłoża i odmienne warunki w różnych rejonach. Na północy i północnym zachodzie dominują obszary polodowcowe, gdzie na stosunkowo niewielkich głębokościach występują czwartorzędowe warstwy piasków i żwirów. Znajdujemy tam dość spore pokłady wód gruntowych. Jednak intensywne rolnictwo naraża te zasoby na zanieczyszczenie azotanami i pestycydami.

Na południu i w rejonach górskich, woda podziemna częściej występuje w szczelinach skalnych: w Karpatach to piaskowce i łupki, w Sudetach – różnorodne skały krystaliczne i metamorficzne. Tego typu źródła wody są czyste, ale trudniejsze do eksploatacji na dużą skalę. W środkowej i wschodniej części kraju również znajdują się pokłady wód w formacjach kredowych, gdzie woda może leżeć bardzo głęboko, często kilkaset metrów pod powierzchnią. Niektóre z nich to złoża wód leczniczych i mineralnych (np. okolice Lądka-Zdroju i Muszyny).

Pozyskiwanie wody gruntowej

Większość polskich metropolii opiera swoje zaopatrzenie na dywersyfikacji źródeł: wody powierzchniowej (z rzek i zbiorników) oraz ujęć głębinowych. Miasto wyznacza strefy ochronne ujęć wody – jeśli wokół rozciąga się intensywna zabudowa lub przemysł, istnieje ryzyko, że substancje ropopochodne, chemiczne i biologiczne przenikną do warstw wodonośnych. Zabezpieczenie takiego terenu prawnymi ograniczeniami co do form zagospodarowania i stosowania nawozów często budzi kontrowersje, bo oznacza dla właścicieli działek obowiązek przestrzegania surowych regulacji.

Woda gruntowa jest też narażona na zanieczyszczenie ze strony infrastruktury komunalnej: wycieki z kanalizacji, uszkodzenia rurociągów, nielegalne zrzuty odpadów. Niekiedy władze miejskie prowadzą programy edukacyjne. Zachęcają mieszkańców do racjonalnego korzystania z wody, a w przypadku niedoborów – wprowadzają okresowe ograniczenia, np. zakaz podlewania trawników w godzinach południowych.

Na obszarach wiejskich i w niewielkich miejscowościach woda gruntowa często jest jedynym źródłem zaopatrzenia. Choć w ostatnich dekadach wiele gmin rozbudowało wodociągi, spora część gospodarstw domowych wciąż korzysta z własnych studni, zwłaszcza tam, gdzie sieć wodociągowa nie dociera lub koszty przyłącza są zbyt wysokie. Częstym problemem pozostaje brak regularnych badań jakości wody w prywatnych ujęciach. Właściciele gospodarstw rzadko wykonują analizy mikrobiologiczne i chemiczne. Tymczasem wystarczy, że w okolicy jest nieszczelne szambo, intensywnie nawożone pole bądź nielegalna mini-oczyszczalnia, aby woda w studni byłą niezdatna do picia.

Zagrożenia i problemy jakościowe

Woda gruntowa, choć czystsza od powierzchniowej, nie jest całkowicie wolna od zagrożeń. Pierwszy czynniki to intensyfikacja rolnictwa. Kolejnym zjawiskiem jest zasolenie wód, widoczne np. w rejonach Górnego Śląska i w miejscach związanych z wyrobiskami kopalnianymi. Tam wypłukiwanie soli i innych minerałów zwiększa stężenie chlorków w wodzie podziemnej. Długotrwała eksploatacja górnicza i odwadnianie wyrobisk dodatkowo zaburza naturalne przepływy wód. Zagrożenia chemiczne to tylko połowa problemu. Inna kwestia to zmiany klimatu. Dłuższe okresy bezdeszczowe sprzyjają spadkom poziomu wód gruntowych, zwłaszcza gdy brakuje odpowiednich systemów retencyjnych, a sucha gleba słabo przepuszcza wilgoć. Jednocześnie nagłe, intensywne ulewy nie dają okazji do powolnego wchłonięcia, bo woda spływa do kanalizacji zamiast zasilać warstwy wodonośne.

Wreszcie wielki problem sprawiają nielegalne zrzuty odpadów przemysłowych. Takie zanieczyszczenie potrafi utrzymywać się latami, bo wody podziemne trudno oczyścić w środowisku naturalnym.

Najczęstsze zanieczyszczenia wód gruntowych i ich źródła

• Azotany/azotyny – intensywne rolnictwo, nawozy sztuczne, obornik.

• Pestycydy – ochrona roślin, chemiczne środki zwalczania szkodników.

• Metale ciężkie – przemysł górniczy, hutniczy, składowiska odpadów.

• Zasolenie – okolice kopalni, wyrobisk solnych, regiony intensywnie odwodnione.

Perspektywy i trendy w Polsce

Krajowa polityka wodna ewoluuje. Dochodzą nowe strategie i mechanizmy finansowania w bezpieczeństwo wodne. Coraz większe środki idą na modernizację i rozbudowę infrastruktury – wodociągów, oczyszczalni ścieków, a także systemów retencji. Przy tym rośnie popularność zintegrowanego podejścia: nie da się myśleć o wodach gruntowych w oderwaniu od wód powierzchniowych i planu zagospodarowania przestrzennego danego obszaru. Polskie przepisy muszą nadążać za zachodnimi, by zapewnić monitoring i kontrolę wód głębinowych zgodnie z unijnymi standardami. Możemy też spodziewać się rosnącej roli cyfryzacji: inteligentne liczniki i sieci sensorów w stacjach uzdatniania. Dzięki temu szybciej wykryjemy awarie.

Ostatecznie za stan wód gruntowych w Polsce odpowiadamy wszyscy. Zasoby wód podziemnych w kraju stanowią fundament bezpieczeństwa całego społeczeństwa. Szacuje się, że w wielu regionach ponad 70% wody pitnej pochodzi z ujęć gruntowych. Niestety, nie brakuje wyzwań. Z jednej strony, intensywne rolnictwo, duże ilości nawozów i pestycydów, Z drugiej strony, brak zrównoważonego planowania przestrzennego i zanieczyszczenia przemysłowe.

Wody podziemne to od wieków ukryte bogactwo Polski. Zapasy skryte pod powierzchnią ziemi napędzały rozwój osad. Dziś, w epoce intensywnych przemian klimatycznych i dynamicznego wzrostu zapotrzebowania na wodę, znaczenie tych niewidzialnych rezerw rośnie. Ochrona i racjonalne korzystanie z warstw wodonośnych to sprawa państwa i odpowiedzialność zwykłych obywateli – od rolników po mieszkańców wielkich aglomeracji. Sami może my zrobić więcej. Dowiedz się jak na blogu dafi.pl/blog.